یک جلسه ی انشا با قیصر امین پور

روزی پس از خواندن اشعاری زیبا ، به دانش آموزانم گفتم :بدون اینکه شرح حال وتاریخ ادبیات قیصر امین پور را لازم باشد حفظ کنید، می خواهم به یکی از کتاب هایش مراجعه کرده وزیباترین واحساسی ترین ابیات را از نظر خودتان ،انتخاب کرده وچند بیتی بنویسید . والبته لازمه اش این است که کل اشعار را بخوانید ،تا بتوانید انتخاب کنید. وبعد از انتخاب، دلیل آن را هم بگویید. اگر همین جوری وبدون مطالعه بنویسید از طرز توضیح دادنتان معلوم می شود وقت نگذاشته اید. پس بنابر این ،لحن توضیحات شفاهی شما ،برایم مهم است . دقت کنید.اگر به شعر علاقه ای ندارید،به دنبال واج آرایی ها بگردید وترکیباتی که این آرایه را دارد ،یک صفحه یافته وبنویسید.

واما نتیجه کار دانش آموزان در جلسه بعدی:

1-یکی از آنها بلند شد وگفت : "من این ترکیبات زیبا را که واج آرایی زیبا دارد نوشته ام."

 وحرو فش را هم رنگی کرده ام.  هم از نظر ظاهری زیبا وهم پر معنا ست.

  وباز خودش آرایه های دیگری مثل تشبیه وتشخیص و... نهفته دارد.

گریبان گل-ماصوفیان ساده ی سرگردان - سایه اش سرد وسیاه- ساحل سلام- نسیم نازک اسفند- نان و پنیر ونور –خط نوشتن با نوک ناخن- تن ناتوان - بی محابا مهربان- راه رفتن زیر باران –قفل صندوق قدیم – روی تخت بی خیالی – خلوت خلسه وار- خط خطا-زهی خیال خام–- قله خیال –خیال محال-در سراشیب فراموشی- شهرشب- عطش شوره زارها- شعله شقایق ها - مجال غزل- چراغ چشم- سیاهچال سراسر سوال- آبستن صدحادثه - حادثه سرخ- صد سال سیاه-فرصت دیدار- تیرباران بلا- تاب وتب تردید- التهاب بیابان وسراب

 آقای امین پور در انتخاب واژه ها  و واج آرایی ها ،چه خوش سلیقه کار کرده اند.

در دود و عود اسفند  

 همراه واژه های رها در هوا  

 رقص نگاه ما ،چه تماشایی است.

.........................................................................

من به چشم های بی قرار تو       قول می دهم  

 ریشه های ما به آب          شاخه های ما به آفتاب می رسد

 ما دوباره سبز می شویم.

.........................................................

         تو قاف قرار من و من عین عبورم.

.............................................................

  بوی بوسه 

   بوی بوته های شب بو

  بابونه و بنفشه و مریم

   محبوبه های شب

بو- بوته- شب بو- بابونه- محبوبه که کلمه "بو" در آنها تکرار شده.

.............................................

دل داده ام بر باد برهر چه باداباد               مجنون تر از لیلی ،شیرین تر از فرهاد

..................................................................................................

زدل برلبم تا دعایی برآید                 اجابت ز  هر یاربم  می تراود

...............................................................................................

گفته بودم که به دریا نزنم دل اما            کو دلی تا که به دریا بزنم یا نزنم

.........................................................................................................

دست من و دامن آن آستان                 چشم من و گوشه این آستین

............................................................................................

 خون لبخندگل ،به گردن باد      خون بهای بهارها ،باتو  

2-   نفر دومی بلند شد وبا احساس و صدای لطیف ،این شعر را خواند:

صدای تو مرا دوباره برد       به کوچه های تنگ پابرهنگی

به عصمت گناه کودکانگی     به عطرخیس کاهگل  

به پشت بام های صبح زود       در هوای بی قراری بهار

به خواب های خوب دور      به غربت غریب کوچه های خاکی صبور 

به کرک های خط سبزه     برلب کبود رود

به بوی لحظه های هر چه بود یا نبود ......

به عصرهای جمعه ای      که با دوچرخه های لاغر بلند

تمام اضطراب شنبه های جبر را ،رکاب می زنیم

وگفت :خانوم، قیصر ،چه زیبا خاطراتش را در قالب شعر وبا احساس تمام بیان کرده.

وترکیب " دوچرخه های لاغر بلند" که آرایه ی جان بخشی دارد چه زیباست !

هم چنین مصرع" کرک های خط سبزه برلب کبود رود" واقعا ابتکاری است.

اگر ما طبیعت اطرافمان را واقعا جان دار ببینیم نوشته ها واحساسمان هم ،با دیگران متفاوت می شود.

3- نفر سوم گفت :این شعر قیصر ،مثل بعضی پیامک ها که درآخر حالت را می گیرد زیبا بود.

                  گفت احوالت چطور است ؟        

         گفتمش : عالی است    

                           مثل حال گل                           

                     حال گل ،در چنگ چنگیز مغول

4- نفر چهارم ،شعر کوتاهی انتخاب کرده بود:

          خدا روستا را            بشر شهر را      

                 ولی شاعران ،آرمان شهر را آفریدند

                 که در خواب هم ،خواب آن را ندیدند.

 

نفر5-   اما دری که باز نباشد

              دیگر نه در ، که دیوار ....

              اما پرنده بسته اگر باشد

                       دیگر پرنده نیست ،که مردار.....

معلوم می شود که این دخترم به آزادی خیلی بها می دهد. 

می توان از روی همین انتخاب اشعار، افراد را روان شناسی کرد.

نفرششم که به نقاشی خیلی علاقه دارد  واز روی شعر فهمیدم سمعی هم هست

 یعنی به صداها اهمیت داده و دقت شنوایی خوبی دارد،این شعر را خواند:

                      با همهمه ی مبهم باغی در باد      

            با طرح مه آلود کلاغی در باد

              از دور صدای پای پاییز آمد     

                   چون پچ پچ خاموش چراغی در باد 

نفر هفتم گفت :من هم بچه که بودم جوجه های مرده وخشکیده را رو به قبله توی باغچه خاک می کردم

 وبرایشان فاتحه می خواندم وگریه می کردم. این شعر قیصر خاطراتم را زنده کرده ومرا به همان

 حال وهوا برد.

امتداد نقش های روی قالی را                با نگاهی بی هدف دنبال کردن

جوجه ی زرد وضعیفی را که خشکیده      توی خاک باغچه   

          با خواندن یک حمد وسوره چال کردن

 

نفر هشتمی :

                    شب در رسید و قصه ی ما هم به سر رسید

                       کو خانه ای برای رسیدن ، کلاغ کو؟؟؟

  نفرنهم گفت :خانم شما گفته بودید برخی افراد حس ششم قوی دارند

 وهمه چیز را پیش بینی می کنند این شاعر خوب هم گویا مرگ زود هنگامش را به چشم می دیده .

 در این شعرش گفته:

                  عاقبت پرونده ام را با غبار آرزوها

                خاک خواهد بست روزی ، باد خواهد برد باری

             روی میز خالی من ، صفحه ی باز حوادث

               در ستون تسلیت ها ، نامی از ما یادگاری

نفر دهم که اندک ذوقی در سرودن شعر دارد این ابیات را زمزمه کرد.

                       بیا مرا ببر ای عشق با خودت به سفر

                        مرا زخویش بگیر ومرا زخویش ببر

                       به شب نشینی شبنم، به جشنواره ی اشک

                        به میهمانی پرشور چشم وگونه ی تر

                           به نبض آبی تبدار در شبی بی تاب

                         به چشم روشن و بیدار خسته از بستر

                           دلم زدست زمین وزمان به تنگ آمد

                             مراببر به زمین و زمانه ای دیگر

 

نفر یازدهمی این دو بیت را با آه کشیدن خواند وگفت : این شاعر چقدر متواضع وفروتن بوده خانوم .

از تهی سرشار واز خالی پرم       چون حبابی هر چه دارم هیچ هیچ

  برگ هایی پاره از تقویم پار          کهنه و بی اعتبارم هیچ هیچ .........

    ودر جای دیگری گفته :

     کالیم که سر سبز دل از شاخه بریدیم 

      تا حادثه ی سرخ رسیدن نرسیدیم

      یک عمر دویدیم و لب چشمه رسیدیم

....  خشکید و به یک جرعه چشیدن نرسیدیم.

نفر دوازدهمی که پدر از دست داده این شعر را انتخاب کرده بود وبا قطره اشکی از گوشه چشمش این

ابیات را که قیصر برای دخترش "آیه" سروده خواند و گفت: قیصر پدر خیلی مهربانی بوده است خانوم.

                           بوی بهشت می شنوم از صدای تو       

                       نازکتر از گل است گل گونه های تو

                       ای در طنین نبض تو ، آهنگ قلب من 

                        ای بوی هر چه گل ، نفس آشنای تو

                                  ای صورت تو آیه و آیینه ی خدا            

                       حقا که هیچ نقص ندارد خدای تو

                        صد کهکشان ستاره و هفت آسمان حریر   

                         آورده ام که فرش کنم زیر پای تو

                           رنگین کمانی از نخ باران تنیده ام   

                         تا تاب هفت رنگ ببندم برای تو

                                  چیزی عزیز تر زتمام دلم نبود         

                         ای پاره ی دلم ، که بریزم به پای تو

                              امروز تکیه گاه تو آغوش گرم من     

                             فردا عصای خستگی ام شانه های تو

                                در خاک هم ، دلم به هوای تو می تپد     

                             چیزی کم از بهشت ندارد هوای تو

                             هم بازیان خواب تو ، خیل فرشتگان  

                              آواز آسمانی شان ، لای لای تو

                              بگذار با تو عالم خود را عوض کنم 

                              یک لحظه تو به جای من و من به جای تو

                              این حال و عالمی که تو داری ،برای من 

                              دار و ندار و جان و دل من برای تو

نفر سیزدهم گفت : خانوم نگاه قیصر به مرگ جور دیگری بوده .مثل این که خداوند واقعا گلچین است

وافرادی را که به کمال می رسند وآسمانی می شوند پیش خودش می برد. در این بیت گفته:

          رفت تا دامنش از گرد زمین پاک بماند    آسمانی تر از آن بود که در خاک بماند

در این جلسه سه چهار نفری هم که به دلایلی سراغ کتاب های این شاعر نرفته بودند راغب شدند که

پی گیری کرده ودر جلسات بعدی مطلبی ارائه دهند و پرسیدند نام بقیه کتابهای این شاعر راهم معرفی

کنید تا بدانیم وبخوانیم. برای روز بزرگداشت این شاعرهم به طور خودجوش ،مراسمی برگزار کردندودر

پایان فاتحه ای برای شادی روحش خواندند.

خوب حالا به نظر شما یک شاعر را این طوری بشناسند وکلاس ،دانش آموز محوری اداره شود بهتر است

یا چیزهایی را حفظ کنند وتحویل دهند وروز های بعد به فراموشی بسپارند.

سجع ومسجع نویسی

 در لغت ، به معنی آواز کبوتر است ودر اصطلاح، یعنی نویسنده کلماتی را به کار برد ، که

در وزن وحروف پایانی  مشابه باشند.یا آوردن کلماتی شبیه قافیه که آهنگ وحروف آخرشان

 شبیه به هم است.

مثال کوتاه ومشهور سجع، نام کتاب استاد مطهری است: " داستان راستان" .

مثالهای دیگر:

1- الهی یکی نان دارد و دندان ندارد ویکی جان دارد و جانان ندارد.

 شکرت که من هم این دارم و هم آن دارم.

2- الهی ! عاجز وسرگردانم . نه آنچه دارم دانم ونه آنچه دانم دارم.

اگر مستم اگر دیوانه ام ، از مقیمان این آستانه ام. آشنایی با خود ده که از کاینات بیگانه ام .

الهی آن کس تاج عزت برسر دارد ، که حلقه ی ارادت را برگوش دارد وطوق عبودیت را برگردن.

3- مرغ غزلخوان با صوت دل انگیز گوید برخیز . وقت نماز است و راز ونیاز است.

گوش می سپارم به تکبیر این تعبیر دل پذیر.

4- صحبت با تو شیرین است و دردها را تسکین.

5- توانگری به هنر است نه به مال . به قناعت است نه به بضاعت.

6- عروس بی جهاز مثل روزه ی بی نماز ، دعای بی نیاز، قورمه ی بی پیاز.

7- حج کردن تماشای جهان است. نان ده که نان دادن کار مردان است.

تکلیف: با این واژه ها نثر مسجع بنویسید.

قافله سالار- در انتظار- دیار- چشمان اشکبار- پروردگار- روزگار- کوله بار- محرم اسرار

- یار وفادار- خسته وبیمار- طالب دیدار.

ابتدا چند کلمه هم قافیه را به آنها می دهم وسپس از ایشان می خواهم که این کلمه ها را در یک متن به کار

ببرند . وکلمات هم وزن را در اخر جمله ها بیاورند وآهنگین کنند واین متن یکی از بچه ها :

ای فلسطین  ،بی بال وپری ودرخون غوطه وری  . بی خانمانی وچون فصل خزانی .  آماجگه تیری  ودرغل

وزنجیر دشمنان اسیری .میهنت همچون دیار کربلاست وپرچمت مشعل عاشورا  وطفلانت شکوفه های

خونین کربلا . تو ماتم سرایی وحماسه سرخ کربلایی.خاطراتت سرشار از جوروجفاست لعنت بردشمن

ستمگروبرقوم دغا .دلهایمان غمگساراست وبلکه سوگوار. داغداریم ودیده هامان گهربار . فلسطین عرصه

کارزار شد وصهیونیست شمر خونخوار .دردهاتان نامحدوداست وتن هاتان خون آلود .دمادم گهواره ها

گلگون است وشهر فواره خون.

فلسطین !ای قربانگاه کودکان دردتان استخوان سوز است وگلوسوز .

دیده هاتان  تر است وکلبه هاتان خون وخاکستر .صداها سوگناله است  ونواها هق هق گریه .ای دریغ   

 ودرد که نتوانم کاری کنم وباشما یاری کنم .صبر وقرار رفته از دلم ،چگونه سوگنامه پردازی کنم ؟؟؟

 و اما ، نثر مسجع معلم که دانش آموزان نوشته اند.

 معلم ....تو سحاب رحمتی و خدمتگزار ملت .

بیعتت طریق سلامت است و هجرتت، رنگ ظلمت .

حرکتت برکت است و محنتت در نهایت.

درس تو حلاوت است و رفع کسالت .

قضاوتت بر عدالت است و سخنت صداقت .

تو کوکب هدایتی و کارت رسالت.

کلامت با سلام است و مقامت با احترام .

از سلاله ی میکائیلی و از سلسله ی جبرائیل .

قافله سالاری و شمع شب تاری .

از جهل بیزار و از عقل سرشاری .

مرغ غزلخوانی و معنی درمانی .

سفیر حکمتی و سریر معرفت.

تعبیر مهری و تفسیر محبت.

دریای نوری و نفخه ی اهل قبوری .

صاحب عزمی پرشور و دارای چشمی صبور .

همیشه در سجاده و آسمان در نوردیده .

رنج و بلا کشیده و مجاهد تفتیده .

نغمه ات داوود است و دانشت نامحدود.

دلت  پر فروغ  و سرت پر نبوغ.

سخنت آب زمزم است و رویت گل مریم .

بهترین بنی  آدمی و یگانه در عالم .

ساقی فکرتی و اقاقی طبیعت.

قاموس کرامتی و اقیانوس ابهت .

پاسخ هر آنچه معمایی و آفتاب روشن فردا .

آیت خدایی و ماه تماشایی .

طلوع رویایی و شروع  شکوفایی .

من بی خبرم و پرسشگر. تو اختری و دانشور

تو نیلوفری معطر، کنی عطرت مکرر.

روح منوری و نور بصر.

دانش من ناچیز است و یاد تو خاطره انگیز .

روح من عطش خیز است و ذهن تو  لبریز.

بی تو تنگدلم و با تو خوشدل.

بی تو غافلم و با تو در محفل .

بی تاب تر از موجی و در قله ی اوجی .

برای مردم تاجی و در راه، سراجی .

مشتاق وصالم و بی پر و بال .

باشک وسوالم و در احتمال .

با تو با کمالم و در اقبال .

ببین دیده ی بارانی ام و شرح  پریشانی ام.

بیا توای طلوع روحانی بده مژدگانی ام.

جسارتت موجب خسارت است و اجابتت، مزید ولایت .

شکایتت موجب شقاوت است و به شکر اندرت مزید سعادت .

شفاعتت موجب عنایت است و حمایتت مزید رضایت.

روزت خجسته باد و پیروزی ات پیوسته .

چهره ات پر گلاب باد و دعایت مستجاب باد و

دشمنت خراب باد و روزت مبارک باد و

چشم شور از تو دور باد.

نامه مسجع:

مخلصان را امشب بزمی نهاده واسباب عیشی ترتیب داده.

                                      دلم پیاله- مطربم ناله - اشکم شراب - جگرم کباب -

                         اگر شما را هوس چنین بزمی وبه یاد تماشای بیدلان عزمی است،

                         بی تکلفانه به کلبه ام گذری وبه چشم یاری به شهیدان کویت نظری. 

مراعات نظیر – تناسب- شبکه ی معنایی

در اصطلاح شعری ،آن است که شاعر یا نویسنده ،در نظم ونثر ،  مجموعه ای از کلمات را که به نوعی با هم تناسب وارتباط دارند یا نظیر ومناسب هم  هستند، بیاورند وچیزهایی را که با هم متناسب باشند جمع کنند .

شبکه ی معنایی، یکی از زیبایی های ادبی است و آن ،آوردن کلماتی از یک مجموعه است که از جهت هایی مانند مکان – نوع- موضوع- جنس- همراهی  و.... با یکدیگر ارتباط داشته باشند.

مثال  : برای کلمات رنگی ، شبکه ی معنایی نوشته شده است.

الف) نامه : نامه رسان- تمبر- صندوق پست- بسته  پستی –  نشانی- اداره ی پست – تلگراف و...

ب) سفر : مرز- گذرنامه- مسافر-      پ) رفتگر : جارو- برگ ها- خیابان- لباس نارنجی

ت)معلم: مدرسه- کلاس- دانش آموز- قلم- دفتر- کیف- تخته سیاه

ث)فوتبال :دروازه بان- توپ- فوتبالیست-زمین بازی و...

تکلیف : برای کلمه های بهار- زمستان و حجاب ، شبکه  معنایی بنویسید.

مثال های شعری دیگر:

1-     بهار آمد گل ونسرین نیاورد           نسیمی بوی فروردین نیاورد

پرستوآمد و از گل خبر نیست       چرا گل با پرستو هم سفر نیست

در اینجا واژه های بهار – گل- نسرین- نسیم- فروردین وپرستو در یک گروه قرار می گیرند.

 ..............................................................................................................

2-      از علم معلم و کمالات دبیر                   از ناظم و نظم او  وتدبیر مدیر

واز زحمت فراش که بوده است کثیر        داریم بسی عرض سپاس و تقدیر 

 .................................................................................................................

3-     -ردیف شعرهایم   تیر باشد             قلم در دست من شمشیر باشد 

 میان آتش و خاکستر ودود             دلم از زندگانی        سیر باشد

 ......................................................................................................................

4-     مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو        یادم از کشته ی خویش آمد و هنگام درو

میان مزرعه- داس- کشته  ودرو  از یک سو و کلمات فلک وماه از سوی دیگر تناسب وجود دارد.

 .......................................................................................................................

5-     صد هزاران دام و دانه است ای خدا        ما چو مرغان حریص بینوا 

کنایه - حس آمیزی

کنایه ،به معنی پوشیده سخن گفتن وترک صراحت است . مثلا وقتی کسی در بحث با دیگری می گوید: من چندین پیراهن بیشتر از تو پاره کرده ام، به کنایه می گوید که : من بیشتر از تو عمر کرده ام  وتجربه بیشتری دارم. چون لازمه پاره کردن پیراهن های بیشتر ، داشتن سن وسال بیشتر است. هم چنین وقتی می گویند : او را به دنبال نخود سیاه فرستادم ، یعنی او را به دنبال چیزی نایاب فرستاده اند وبسیار خواهد گشت ونخواهد یافت.

کنایه هم در گفتار ومثل های مردم رواج دارد وهم در شعر ونثر به فراوانی به کار می رود. ونمونه هایی از این کنایات که در ادبیات فارسی ودر زبان مردم متداول است، به قرار زیر می باشد:

گندم نمای جو فروش: حیله گر وفریب کار

با حلوا حلوا گفتن دهن شیرین نمی شود: با سخن گفتن مشکلی حل نمی شود وعمل لازم است.

تا تنور گرم است باید نان را پخت : کار را باید به موقعش انجام داد.

چشم وگوش بسته : بی اطلاع.

پایت را به اندازه گلیمت دراز کن : حد خودت را بشناس.

کمر بستن: آماده شدن.

تا خرخره خوردن ،روی کسی را زمین انداختن ، شکم را صابون زدن  هم کنایه است.

 اغلب مثل های معروف نوعی کنایه هستند.

1-تکلیف دانش آموز : چند نمونه کنایه که در اینجا ذکر نشده پیدا کرده وبنویسید. 

2-با استفاده ازبرخی کنایات زیر،متن یا شعری بنویسید.

آب به دهنم خشک شد- رویش را زمین نزدم- شستم خبردارشد- قالب تنم بود- شش دانگ حواسم

پیش اوبود- شکمم را صابون زدم- بی دست وپا وپخمه- کاسه وکوزه مان یکی شده بود- کش رفتم- مثل

مرغ سربریده- چانه اش گرم شد- پشت دستم را داغ کردم- نو نوار شدم- تا خرخره خوردم- خم به ابرو

نیاورد- دماغ سوخته- شاخ در آوردم- سردماغ شدم- چند مرد حلاجی???

حس آمیزی

در اصطلاح ،از رهگذر آمیختن دو حس با یکدیگر ،ایجاد می شود . 

مثلا ، دیدن رنگ یا اندازه یاشکل ظاهری هر چیزی ،کار حقیقی حس

 بینایی است .اما "دیدن عطر" یا" شنیدن رنگ" ،" آواز روشن "و

" جیغ بنفش " کاربردی است مجازی ،از حواس بینایی وشنوایی،

 برای ادراک پدیده هایی"که در حوزه های آن حواس واقع نیستند .

 مثال :

 1- کسی نیست   بیا زندگی را بدزدیم   میان دو دیدار تقسیم کنیم

2- خبر تلخ    3- بوی بهبود     4- نگاه سرد        5 بهانه های رنگین

6- ترانه های (قصه های )شیرین                    7- بوی قیامت     

8 جواب تلخ  (بغض تلخ)  9- بوی نمناک علف    10-گفتار رنگین 

 11-سلام خشک  12-مرگ تلخ  13- بوی بهار     14- قیافه با نمک            

 15- از صدای سخن عشق ،ندیدم خوشتر.

آرایه ی تکرار

در گفت وگو ها ،معمولا برای تاکید ، کلمه ای را تکرار می کنیم.

 تکرار در شعر ،بر موسیقی درونی، می افزاید وتاثیر سخن را ،بیشتر می کند. در بیت های زیر دقت کنید.

1-اشتیاقی که به دیدار تو دارد ،دل من                      دل من داند ودل داندو من دانم و دل

2-دل به دلداران سپردن ،کار هر دلدار نیست               من به تو جان می سپارم ،جان که قابل دار نیست

3-زچشمت چشم آن دارم که از چشمت نیندازد          به چشمانت قسم که چشمانم به چشمان تو می نازد.

4-مرا یک دم دل از خوبان جدا نیست                       ولی صد حیف که خوبان را وفا نیست

5-به خوبان دل سپردن ،کار سهل است                   زخوبان دل بریدن کار من نیست

6-گفته بودی که چرا محو تماشای منی                    آن چنان مات که حتی مژه برهم نزنی

7-مژه برهم نزنم تا که زدستم نرود                          ناز چشم تو به قدر مژه برهم زدنی

8-یکی پس از دیگری می رود از پیش ما                   می رود از پیش ما یکی پس از دیگری

9-رفتن بی باز گشت سراسر سرگذشت                 سراسر سرگذشت ، مرگ و فریب و شکست

10-ای کشته که را کشتی که چنین کشته شدی زار؟!

11-به خاطر خاطره هایت ، خاطرت در خاطرم ، خاطره انگیز ترین خاطره هاست.

12-انسان های کوچک با بلوغ به تکلیف می رسند وانسان های بزرگ ، با انجام تکلیف به بلوغ می رسند. 

واج آرایی

آرایه واج آرایی :

تکرار حروف "س" و"ک"    خاطراتم ترک ترک شده بود         سیب عشق تو ،پر ز  لک شده بود

                                  زرد می گشت ،برگ احساسم       حس سبزم پر از کپک شده بود

 

تکرار حرف "پ"        پیر پیمانه کش ما،که روانش خوش باد      گفت پرهیز کن از صحبت پیمان شکنان

 

تکرار حرف"ف"             در لحاف فلک افتاده شکاف               پنبه می بارد از این کهنه لحاف

 

تکرار حروف "ک" و"گ"                در این درگه، که گه گه، که که و که که  ، شود ناگه

                                             مشو  غافل  از  امروزت ، که  از  فردا   نئی     آگه

تکرار حرف "س" و "گ"               سنگ در دست و مار برسنگ          نکند مرد هوشیار  ، درنگ

                                      راستی کن ،که راستان رستند          در جهان ،راستان قوی دستند

 

تکرار حرف "س" در نثر ادبی:   روزی در هوای سرد وسنگین زمستانی در دوردست های بی کسی ،بغضی بی

صدا به سراغمان می آید.روزی که به بن بست رسیده ایم.روزی که التماس می کنیم. روزی خاکستری ، پرستوی

قلبمان در قفس سیاه سرنوشت و با دلواپسی می میرد.   از دانش آموز پایه دوم- ایزی

ساقی آسمان مسافر خسته را سیراب کرد.

در بن بست سرنوشت و در سراب قصه ام ،پاسخی سرد ،هم صدای دلم شد.

تلمیح

آرایه ی تلمیح :

به استفاده از آیات و احادیث ، حکایات،داستان ها ،قصه ها ومثل ها و وقایع تاریخی ،در ضمن شعر یا

نوشته می گویند.ودر لغت به معنی به گوشهچشم اشاره کردن است.

1-   یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخور      کلبه احزان شود، روزی گلستان غم مخور

شاعر به داستان حضرت یوسف(ع) وحضرت یعقوب(ع) اشاره دارد.

2-   قرص خورشید، در سیاهی رفت          یونس اندر دهان ماهی رفت

شاعر به داستان حضرت یونس(ع) اشاره دارد.

3-   چنین گفت پیغمبر راستگوی         زگهواره تا گور ،دانش بجوی

         اشاره به حدیث "اطلبوالعلم من المهد الی اللحد" دارد. 

تضاد (طباق)

تضاد : هرگاه شاعر یا نویسنده ،دو کلمه ی متضاد را به گونه ای هنری به کار برد،به آن آرایه تضاد(طباق)

می گویند.

 مانند آب وآتش- شب وروز- خنده وگریه و...

شاه وگدا به دیده دریادلان یکیست   پوشیده است ،پست وبلند زمین درآب

در نومیدی ،بسی امیداست        پایان شب سیه ،سپید است

چه جای شکر وشکایت زنقش بیش وکم است.

هم انسان های خوب می میرند ،هم انسان های بد.

نوجوانی ،دوره ای پرفراز وفرود ،بین وابستگی و استقلال است.

ما ز آغاز و ز انجام جهان ،بی خبریم       اول و آخر این کهنه کتاب ،افتاده است

روزها فکر من این است ،همه شب ها سخنم     که چرا غافل از احوال دل خویشتنم

حالا شما دانش آموز عزیز چند نمونه دیگر پیدا کرده وبنویسید

التفات

آرایه  التفات ،یا خطاب شاعرانه آن است که گوینده در اثنای کلام ، از غایب به مخاطب یا متکلم توجه کند ویا بالعکس.

1-مه است این یا ملک یا آدمیزاد      تویی یا آفتاب عالم افروز             سعدی

که در این جا شاعر از غایب به مخاطب متوجه شده است.

2-گر  دنیا و    آخرت    بیارند           کاین هر دو بگیر و دوست  بگذار

ما یوسف خود نمی فروشیم           تو  سیم  سپید   خود  ، نگهدار       سعدی

تعبیر مناسب

تعبیر مناسب : گاهی شاعران ونویسندگان ، برای زیبایی نوشته ی خود وتاثیر آن در خواننده به جای نام

اشخاص ،حیوانات ،اشیا ومکان ها و... از ترکیب ها وعباراتی استفاده می کنند که این ترکیب ها با توجه

به ویژگی های خاص اسم ها انتخاب می شوندومعمولا در میان مردم شناخته شده ورایج می باشند.

تذکر: دکتر سیروس شمیسا به جای اصطلاح تعبیر از "کنایه" استفاده کرده است.

مثال شخص امیرالمومنین به جای حضرت علی(ع) – ساطان جنگل به جای شیر – عروس آسمان به

جای ماه- سرزمین آبشارها به جای لرستان-

تکلیف: برای هریک از کلمه های زیر تعابیر مناسب بنویسید.

خورشید- پادشاه- مشهد-حضرت زهرا(س) 

ایهام

ایهام : در لغت به معنی به گمان افکندن دیگران است ولی در اصطلاح ادبا ،آن است که لفظی

را که دارای دو معنی نزدیک ودور باشد،چنان به کار برند که ذهن شنونده از معنی نزدیک به

معنی دور آن برسد . تفاوت ایهام با کنایه در این است که در کنایه معمولا معنی دور مراد است

،اما در ایهام ،به ترتیب هر دو معنی نزدیک ودور. به این نوع کاربرد دو یا چند گانه کلمات در

شعر ونثر "ایهام" می گویند.

کاربرد درست وهنرمندانه ایهام ،موجب زیبایی سخن وتاثیر بیشتر کلام می شود.

1-     به بوی نافه ای کاخر صبا زان طره بگشاید    زناب جعد مشکینش چه خون افتاد در دلها   

کلمه  "بوی" دو معنی دارد: 1-عطر2-هوس وآرزو    ومقصود شاعر معنی دوم است.

2-     به مهلتی که سپهرت دهد زراه مرو     تورا که گفت که این زال ترک دستان کرد 

در این بیت هم کلمه ی "زال" ایهام دارد وهم کلمه ی "دستان"

کلمه زال دومعنی دارد: 1-نام پدر رستم 2- پیر وپیرزن    ومقصود شاعر معنی دوم است. 

ودستان هم دو معنی دارد:1- لقب زال رستم 2-مکر ونیرنگ   که مقصود شاعر معنی دوم

است.

3-زگریه مردم چشمم ،نشسته در خون است       ببین که در طلبت حال مردمان چون است

"مردمان" دو معنی دارد یکی آدمیزادگان ودیگری مردمک های چشم.

تکلیف: در این بیت ایهام را پیدا کنید.

دی گفت طبیب از سر حسرت چو مرا دید     هیهات که رنج تو زقانون شفا رفت             

مبالغه

آرایه  ( اغراق-مبالغه- غلو ): آن است که در توصیف ،مدح یا ذم یک شخص یا یک صحنه زیاده روی

کنیم. زیاده روی در میان حالت وصفتی است به گونه ای که بسیار بزرگتر یا بسیار کوچکتر از آن چه که

هست نشان داده شود وپذیرفتن آن از نظر عقل وعادت، محال یا بسیار بعید باشد

1-زسم ستوران درآن پهن دشت            زمین شد شش و آسمان گشت هشت

مقصود شاعر این است که از شدت سم کوفتن اسبان وکثرت سوارکاران یک طبقه از هفت طبقه

زمین،به صورت گرد به آسمان رفت ودرنتیجه زمین شش طبقه شد و آسمان هشت طبقه شد.

2- شودکوه آهن چو دریای آب     اگر بشنود نام افراسیاب

3- آه سعدی اثر کند درسنگ      نکند در تو سنگدل تاثیر 

4- به مرگ سیاوش سیه پوشد آب         کند زار نفرین بر افراسیاب

5- هر وقت باران می بارد با خود می گویم ، لابد دل آسمان برایت تنگ شده است. تو ای زیباترین تابلوی

آفرینش! شانه هایت تکیه گاه همیشگی من است. چشمانت چراغ شب هایم. بهترین موسیقی زندگیم

تپش قلب توست.

 شما هم یک مبالغه  شعر یا نثر بنویسید.

تدریس آرایه انسان نمایی (تشخیص)

نوشتن گفت و گوهای خیالی بین پدیده های طبیعت و اشیا.

1-  باد به جان درختان افتاده بود وبرگهای زرد را یکی پس از دیگری

 از شاخه های خشک جدا وبرزمین می انداخت.

2-  تکه یخ ها ،به گریه افتادند.

3-  ابرمی گرید ومی خندد از آن گریه چمن.

4- قلمم به دفترم زبان درازی کرد.

حالا شما برای واژه های زیر،آرایه تشخیص به کار ببرید. مثال:

شاخه ها : کمر شاخه ها ،زیر بارش برف ،خم شده بود.

زمین : زمین در بهار ،نفس گرمی می کشد.

کفش: از بس به کفشم با توپ ضربه زدم ،دهانش تا بناگوش باز شد.

برای این که در کنار یادگیری این آرایه ،به اطلاعاتشان هم افزوده شود،می توانید

 نمونه ای از این موارد هم برایشان بخوانید.

کشمش :  من کشمش هستم .7خاصیت دارم. صفرا می برم. بلغم می برم. اعصاب را محکم می کنم .رفع خستگی می کنم. خوش خلقی می آورم. نفس را خوشبو می کنم واندوه وغصه را از دل بیرون می کنم.

بادمجان : من بادمجان هستم. شفای هر دردی . درد را با خود می برم. شفای پیسی و فروغ چهره ونرم کردن رگ ها و مناسب برای پیر وجوان . 

پیاز :من تب را از بین می برم. خستگی را می برم. بوی دهان را خوش می کنم. بلغم را می برم. چشم را جلا می دهم. موها را تمیز وپر رشد می کنم. لثه ها را محکم می کنم وپوست را نرم می کنم.

خربزه :من میوه ای بهشتی ام. هزار برکت وهزار رحمت دارم. خوردن من شفای هر دردی است. هم آبم وهم غذا .شست وشو دهنده مثانه ومعده ام خوش بو کننده . سردی مزاج را از بین می برم. پوست را تمیز می کنم. نوزاد را خوش چهره می کنم. سنگ را در مثانه ذوب می کنم. فقط مرا ناشتا نخورید.

سیب : من سیب هستم. تمیز کننده معده ام عمر را طولانی می کنم. مخصوصا سحرگاهان مرا بخورید. تب را ازبین می برم. هر دردی را از تن بیرون می کنم. مرا بو کن وبخور.

آرایه  تشخیص یا انسان نمایی یا جان بخشی نسبت دادن حالات ورفتار آدمی به دیگر پدیده های خلقت است.

وحالا چند جمله که دارای این آرایه باشد ،درمورد منظره ستارگان یا مزرعه ای تشنه

بنویسید.

 به نظر شما، کدام یک از ترکیبات زیر، آرایه  تشخیص یا جان بخشی دارد ؟

ابتدا مشخص کرده وسپس با آنها یک متن ادبی یا داستانک بنویسید.     

خشم شب –دست باران –چتر آفتاب –گیسوی باران –بغض دریا-قایق زمان –چشم خورشید-

بازی زندگی–درخت تشنه –قلب دریا-دزدزمان-لبخند غروب-رقص آفتاب –طعم خوش بختی –

بغض پاییز-تازیانه های غم –تولد اطلسی-شعله خورشید-دشت تشنه –آیینه خیال 

–تبسم گل –نردبان صبح –ترنم باران –پیچک احساس-خشم آتشفشان-کوله بار خاطرات –

خداحافظی بهار –پل دنیا –لباس چمن –قناری د ل-گریه ابر-فریاد باد –فرش شکوفه 

–ساحل خواب آلود –پرهای سبز دعا –پیکرگل –شمع شادی –دامان پر مهر طبیعت –

چشم پنجره –برف پیری –دست نوازشگر نسیم –سبد عاطفه –ایستگاه خاطره 

–کوچه باغ شعر –شیار اشک –و........

معمولا بچه ها تشبیه وتشخیص واستعاره را با هم اشتباه می کنند

شما می توانید با ذکر مثالهای زیاد و تو ضیحات کافی اشکالات آنها را برطرف کنید .

مثالهایی برای انواع جناس

به وجودآوردن هماهنگی وموسیقی کلام در جملات را جناس یا تجنیس می گویند.

1-        جناس تام یا کامل: شانه وشانه-گوی وگوی-گشت وگشت-شیر،شیر وشیر –بادیه

وبادیه-خویش وخویش-ریش وریش-چین وچین-فرق وفرق-گور وگور- کوفته وکوفته-صفا وصفا-دوش

ودوش-بار وبار وبار-داد وداد- زاد وزاد -..............................

به مثال های زیر توجه کنید:

ریش را تا ناف آوردن زهد نیست                  زهدآن باشد که بر ریش کسان ،مرهم نهی

گر زچین آشوب برخیزد عجب نبود که باز        برسر زلف افتاده است چین دیگری

      ندانم از سروپایت کدام خوب تر است             چه جای فرق که زیبا زفرق تا قدمی

نشسته است برگور بهرام گور                       که دست کرم به ز بازوی زور

چون سری به آستانش زسر صفا نهادی          به صفا ومروه ای دل دگرت چه کار باشد

     بارها بار به دربار تو دارند رقیبان                      من که بارت کشم ای یار چرا بار ندارم   

چون از او گشتی همه چیز از تو گشت            چون از او گشتی همه چیز از تو گشت   

 برادر که در بند خویش است نه برادر نه خویش است

کوفته در سفره ی ما گو مباش .کوفته را نان تهی ،کوفته است

2-  جناس مرکب:

هرکدام از ابیات زیر را می توان به 4مدل(معنی) خواند.

              گفتمش باید بری نامم زیاد             گفت آری می برم نامت زیاد

 

  خواجه در ابریشم وما در گلیم           عاقبت ای دل همه یک سر گلیم

  قوم گفتندش که ای خرگوش دار        گوش سوی قصه ی خرگوش دار 

                                                                                                                         3-جناس ناقص(محرف): خلق   وخلق  - مقام  ومقام

 مکن تا توانی دل خلق ریش     وگر می کنی،می کنی بیخ خویش

                                                                               

4-جناس خط (مصحف):در رسم الخط ونوشتن یکسان

    مانند تیمار و بیمار   -حالی وخالی – بانک و تانک و........

 

5- جناس زاید :یک دو هجا بیشتر از دیگری دارد. مثل دام ومدام- رمیده وآرمیده

  شرف مردبه جود است وکرامت به سجود  

   هر که این هر دو ندارد،عدمش به زوجود

6-جناس لفظی : تلفظ یکی ونوشتن مختلف است.

 مثل خار وخوار- خاستند وخواستند- حیات وحیاط و....

مدرسه حیوانات جنگل

جمعی از حیوانات جنگل ،تصمیم گرفتند ،مدرسه ای تاسیس کنند .

دانش آموزان جنگل هم ،عبارت بودند از :پرنده-سنجاب-ماهی-سگ-خرگوش

-یک مار ماهی عقب مانده ذهنی.

رئیسی هم انتخاب شد ،تا آزمون دوره آموزشی را برگزارکند.

امتحانات عبارت بودند از:پرواز-بالارفتن ازدرخت-شناکردن وچاله کندن.

ازهمه حیوانات خواسته شده بود که در همه این موارد امتحان بدهند.

پرنده در پرواز عالی بودوتوانست نمره  کامل بگیرد.

اما ،وقتی نوبت چاله کندن رسید،نوکش شکست.بنابراین ،ردشد.

 در بالا رفتن از درخت وشنا هم نمره بدی گرفت.

 سنجاب در بالا رفتن از درخت عالی بود اما در شنا ردشد.

ماهی بهترین شناگر بود، اما چون نمی توانست از آب خارج شود 

در سایر رشته ها پایین ترین نمره را به دست آورد.

سگ درآزمون شرکت نکرد وبا مسئول مدرسه وارد بحث شد که بایستی

 زوزه کشیدن را هم در برنامه امتحانی قرار دهند.

خرگوش در چاله کندن خوب ظاهر شد ولی بالا رفتن از درخت برایش مشکل بود 

با افتادن ها وبالا رفتن های پیاپی به سرش آسیب خورد وخیلی زود چاله کندن

 را هم نتوانست به خوبی انجام دهد ونمره پایین گرفت .

در پایان، مار ماهی عقب مانده ی ذهنی ، که هر کاری را نیمه خوب انجام داده بود،

شاگرد ممتاز کلاس شد.

یک آموزش واقعی جامع ،دانش آموزان را برای زندگی آماده می کند ،

 بدون این که زمینه ی تخصص وصلاحیت آنها را نابود کند.